| Матбугат хезмәте |
|
|
| Ян-яктагы барлык юллар тутырылырга тиеш |
| Медиа-материаллар |
|
| Вакыйгалар фотогалереясе |
|
|
| Депутатлар корпусы |
|
| Сотрудничество |
|
|
Докладлар, чыгышлар, матбугаттагы басмалар
ТР Дәүләт Советының икътисад, инвестицияләр һәм эшмәкәрлек комитеты рәисе Марат Һади улы Галиев: "Урталыкта торучылар гына яшәүгә сәләтле"
15 апрель 2011
“Ватаным Татарстан”
15 апрель, 2011 ел №67-68
– Марат абый, сезнең өчен туган җир нәрсә ул? Туган якка еш кайтасызмы?
– Бу гади сорау булса да, минем өчен алай ук гади түгел. Чөнки мин Мөслимдә 1945 елда, җиңү елында туганмын Без гаиләдә биш бала үстек. Мин – төпчек. Аллага шөкер, әле бөтенебез дә исән-сау. Әмма миңа бер яшь тулганда әтине район башкарма комитеты рәисе булып эшләгән урыныннан партиянең райкомның беренче секретаре итеп Баулыга күчергәнгә, ул вакытларны бөтенләй хәтерләмим. Шуңа күрә беренче балачак хатирәләрем 3–4 яшьлек вакытыма, Баулыга карый. Мәктәп елларым Казанда үтте. Әтием Апас ягында, әнием Казан артында туган. Шуңа күрә, кече ватаның кайда, дип сораганда җавап бирү кыенрак. Әлбәттә, Мөслим миңа якын. Әле былтыр сабантуена кайтып килдем.
– Сез үз заманында – үзгәртеп кору елларында коммунистлар партиясенең Татарстан өлкә комитеты секретаре булып эшләгән идегез. Хәзерге коммунистларга мөнәсәбәтегез ничек?
– Әйе, мин идеология буенча өлкә комитеты секретаре булып эшләдем. Кая килгәнемне белеп килдем. Ул вакытта – гомеренең соңгы елларында КПСС төрле фикердәге бик күп кешене берләштерде. Партия берәү генә булганга, аның сафларына басмыйча алга таба үсү мөмкинлеге юк иде. Мин үзем икътисад өлкәсендә эшләдем. Сер түгел, икътисад өлкәсе дә бик нык идеологияләштерелгән иде. Чынбарлыкта КПССтан тыш фән белән шөгыльләнү мөмкинлеге булмады. Әмма КПССта алтмышынчы елларда ук бер сүнеп, бер кабынып дискуссияләр башланды. Мин 1965 елда булган икътисадны реформалаштыруга кагылышлы “Косыгин пленумы”ннан соң икътисад белән шөгыльләнә башладым. Гади генә әйткәндә базар позициясендә торучылар, базарга каршы торучылар бар иде. 1980 елларда, бигрәк тә Брежнев үлгәч әлеге дискуссияләр нык кискенләште. Үзгәртеп кору башлангач, базарга күчү омтылышлары өстенлек алды. Коммунистлар партиясе җитәкчелегендә илне базар икътисадына күчереп була дип тәкъдим итүчеләр, чыгыш ясаучылар артты. Мин дә ул вакытта шушы фикерне яклый идем.
Безнең КПСС өчен әле тагын бер зур проблема – илне таркатмый саклап калу мәсьәләсе бар иде. Әгәр КПСС таркалса, ил дә таркалачак, дип исәпли идек һәм хаклы булып чыктык. Әмма бу вакытта партия эчендә зур аерылу килеп чыкты. Бу нәрсә өлкә комитетын да читләп үтмәде. Консерватив карашта торучылар базарга каршы иде. Ул елларда өлкә комитетында эшләвемә мин һич оялмыйм. Чөнки ул елларда республикабыз тормышында мөһим карарлар кабул итүгә йогынты ясый алдык. Аерым алганда, 1991елның 12 июлендә, бер үк көндә РФ Президентын да, ТР Президентын да сайлау уздырылган иде. Ул чакта без – өлкә комитеты бюросы РФ Президентын сайлауда катнашмаска, фәкать Татарстан Президентын сайлауда гына катнашырга чакырган карар кабул иттек. Бер атнадан соң, шушы карар йогынтысында безнең Югары Совет элекке карарын үзгәртеп, фикеребезне яклап чыкты. Күпләр моның килеп чыгасына ышанмаган иде, әмма үз дигәнебезгә ирештек. Бу нәрсә – федераль үзәк белән шартнамә төзү хакында сөйләшүләр вакытында безнең тарафтан җитди дәлил. Ельцин үзен бөтен халык сайлап куйды дип исәпләсә дә, Татарстанда РФ Президенты сайланмавы белән хисаплашырга мәҗбүр булды. Шуңа күрә аңа Татарстан белән аерым килешүгә барырга туры килде. Дөрес, соңрак өлкә комитеты да, КПСС та яшәүдән туктады.
Ни дисәң дә КПРФ – башка партия ул. Җитәкчелеге башка булу белән бергә аның идеологиясе дә шактый үзгәрде. КПСС интернационализмны, халыкларның бертигезлеген үзәккә куя иде. Хәзер КПРФ җитәкчеләреннән “русская соборность”, православие дигән төшенчәләрне еш ишетергә туры килә. КПССта мондый хәлне күз алдына китерү дә кыен. Бу бит принципиаль аерма. Һәрхәлдә алар базарга каршы булуларын тәкърарлап тора. Минемчә, коммунистларның консерватив өлеше КПРФка күчте. Ә инде КПСС хәзер бөтенләй юк инде. КПРФ үзен КПСС варисы дип игълан итсә дә, аның идеологиясе шактый нык үзгәрде.
Кызганыч, хәзерге РФ Конституциясендә халыкларның бертигезлеге танылса да, ранглар табеленә кагылышлы РФ Президенты Указына, вөҗдан иреге турындагы законга күз салсаң, тигезлек таләпләреннән чигенүне күрми калмыйсың. Беренче чиратта православиега өстенлек бирелә. Әлеге ранглар табелендә православие башлыгы башка дин җитәкчеләре белән чагыштырганда шактый югары урында тора. Вөҗдан иреге турындагы законның кереш сүзендә исә илнең православ характерда булуына басым ясала. Бу – Конституциядән артка чигенү дигән сүз. Ә без Татарстанда барча халыклар да, барча диннәр дә бертигез булуын беркеттек. Фәкать шушы юл гына конфликтларга җирлек калдырмый. Башкача якны килү, бер дингә өстенлек бирү киләчәктә илдә зур конфликтлар китереп чыгарырга мөмкин. Бу – бик куркыныч нәрсә. Шуның өчен дә ил җитәкчеләре дәүләт белән дин арасын аерымачык чикләп куярга, халыкларның һәм диннәрнең бертигезлегеннән чыгып эш итәргә тиеш.
– Бер төркем аналитиклар, ил белән идарә итүдә кабат коммунистлар килмичә һәм алар сайлауда җиңелеп хакимияттән китмичә, илдә чын демократия урнашмаячак; бу яктан әлеге сынауны Молдова Республикасы гына уңышлы үтте, бездә дә бит Ельцин вакытында сайлауда Зюганов тарафы җиңгән иде, әмма хәрәмләшеп коммунистларның җиңүен танымадылар, дип белдерә. Сез аларның фикере белән килешәсезме?
– Оттырганнар дәгъва белдерми калмый инде. Бу гадәти хәл. Үзеңнең хаклы икәнлегеңне суд аша гына хәл итеп була. Әгәр кемдер, Елъцин җиңелде, Зюганов отты, тик ахырдан хәрәмләштеләр, дип исәпли икән, моны исбатларга кирәк. Сез әйткәннәр беркем тарафыннан да исбатланмады. Янә килеп Зюганов үзе сайлау нәтиҗәләрен, Ельцинның җиңүен таныды. Бәлкем Зюганов хакимиятне кабул итеп алырга әзер дә булмагандыр. Әле бит илдә зур гражданлык конфликты да килеп чыгуы бар иде. Бу бит бөтен дәүләт төзелешен үзгәртүгә китерәчәк, революциягә тиң нәрсә. ХХ гасыр башында илебез моны бер тапкыр кичерде инде. Нәтиҗәдә, без дөньяның бик күп илләреннән артта калдык. Әле хәзер дә калышабыз. Үз эченә бикләнеп яшәү системасын дөнья кабул итмәде. Шушы хәлгә кире кайтуга җәмгыять риза булырмы икән?! Бу бит нык артта калуга китерәчәк.
Икенче яктан караганда, әлләни аңлаешлы булмаган программалы “Бердәм Россия” партиясе бар. Хәер, яшәп килгән бүтән партияләрнең дә программаларын аңлаешлы дип әйтеп булмый. Россиянең проблемасы шунда: илебездә чын күппартиялелек юк. Дөрес, КПРФның нәрсә теләгәне аңлашыла. Тик ул дәүләт төзелешен шактый нык үзгәртеп корырга – артка кайтырга чакыра. Әмма җәмгыять моны теләми. Ул халыкның, сайлаучыларның 18 процент тавышын җыярга мөмкин. Бу аның түшәме. Яклаучыларның күпчелеге өлкән яшьтә булуы, киләчәккә чакырмавы да халыкны җәлеп итә алмый. Без моны үттек инде. Бәлкем КПРФ киләчәктә үз позицияләренә үзгәрешләр кертер.
– Ә менә Горбачев үз заманында социаль-демократлар партиясе оештырмакчы иде.
– Андый партия барлыкка килсен өчен илдә вак милекчеләр катлавы булырга тиеш. Алар – юк. Урта сыйныф дигәннәре дә әле бик кечкенә. Кайчан да булса урта сыйныфның өлеше артса, милекчеләр күбәйсә, бәлкем киләчәктә социаль-демократлар партиясе барлыкка килер. Әмма әлегә бу мөмкин түгел. Шуңа күрә бу идеяне алга сөрүчеләр сайлаучыларның 5 процент тавышын да җыя алмый. Дөрес, хәзер уң либераль партияләрнең идеологиясендә дә сулларның элементларын күрергә мөмкин. Үз чиратында сулларда уң либераль партияләр элементлары бар. Ягъни чиста партияләр юк. Шуңа күрә бездә либераль партияләр дә, социаль-демократлар да юк. Әмма реформалар вакытында барыбер җәмгыятьне туплый белергә кирәк. “Бердәм Россия” партиясенең идеологиясе ачык булмау да шуннан килә. Әмма алар либераль реформалардан, уртаклыкта тору позициясеннән баш тартмый. Шуңа күрә хәзер мин бу партиядә. Бүген урталыкта торучылар гына яшәүгә сәләтле. Сайлап алу мөмкинлеге кечкенә бит. ЛДПР сафларына керер идең – оят, алар милли республикаларны күралмый. Анда безгә урын юк. “Гадел Россия”нең җитәкчесе дә җәлеп итә торганнардан түгел. Ул еш кына сул фикерләр белдерә белдерүен, әмма тәгаен гамәлләре юк. Бу җитәкче идарә иткәндә, булмас та кебек.
– Берәүләр 2012, икенчеләр 2017 елда Россиядә зур үзгәрешләр булачак дип фаразлый.
– Төрле фаразлар бар инде. Әмма мин аларга ышанмыйм. Дөрес, 2012 ел бик мөһим. Уртаклыктагы реформаларның дәвам итүен теләр идем мин. Алар авыр, әлбәттә, тик башкача була алмый.
– Әнә “Новая газета” еш кына, бу тандем халыкны туйдырды инде, дип яза.
– Нәрсә бар, шуннан сайлап аласың инде. Билгеле, идеал күрергә телибез. Әмма дөньяда идеал кешеләр юк. Гогольнең “Женитьба” дигән әсәрен хәтерлисезме? Төп герой, әгәр Мария Ивановнаның – колакларын, Галина Петровнаның – борынын, башка берәүдән ияген алып кушып булса, мин тәгаен шуңа өйләнер идем, дип җавап бирә. Һаман нәрсәдер ошамый. Тандемның йомшаклыгы нәрсәдә соң? Нинди генә булса да, Ельцин властьны көрәшеп алды. Чынбарлыкта Путин билгеләп куелды, властьны кабул итеп алучы. Медведев та билгеләнеп куючы гына. Алар көрәшеп җиңеп чыкмады, властьны көрәшеп алмады. Халык аларны яклап чыкса да, алдан билгеләп куелганга гына тавыш бирә кебек. Шуңа күрә легитимлык, вәкаләтлелек дигән нәрсә халык күңелендә, уенда томанлырак күренә. Оппонентлары булса да, алар барыбер элгәреләре тарафыннан билгеләп куелган – менә нәрсәдә аерма. Илебездә ачык, ихлас сайлаулар 90 нчы еллар башында бер-ике генә мәртәбә булды. Шуннан соң кәнәфине кабул итеп алучыны билгеләү китте. Чын демократик сайлаулар белән хәзерге сайлауларның аермасы менә шунда. Ил җитәкчелегенең легитимлыгы ягыннан Россия өчен зур проблема бу. Шуның өчен Черчилль, демократиянең бик күп җитешсезлекләре булса да, башка системалар аннан да яманрак, дип юкка гына әйтмәгән бит. Кандидатларны ирекле тәкъдим итеп, ирекле сайлап куюдан яхшырак башка бер ысул да юк. Моңа Россия кайчан да булса бер өлгерер әле.
– Әнә Рафаил Хәкимов, Кыргызстан кебек мөстәкыйль булганчы, Россия канаты астында яшәвең мәслихәтрәк, ди. Әллә безгә 50 ел үтмичә бәйсезлек турында сүз йөртмәскә, хыялланмаскамы?
– Татарстан ул – татарлар гына түгел, урыслар да, башка милләт вәкилләре дә яшәүче республика. Җитмәсә, татарларның күпчелеге Россиядә, шактые элекке СССР территориясендә яши. Бу – бик мөһим момент. Күпмилләтле булуын таныганда гына Татарстан республика булып сакланып кала ала.
– Әнә яһүдләр дә бөтен дөньяга сибелгән. Әмма аларның үз дәүләте бар.
– Израиль ясалма рәвештә барлыкка килгән ил. Моңа аерым шартлар да булдырылды. Ул – кагыйдәдән чыгарма гына. Әмма Татарстан федератив дәүләттә үз дәүләтчелеген сакларга тиеш. Миңа калса, Татарстан тулысынча бәйсез дәүләт булырга теләсә, республикабыз таркалачак. Без – зур Россия эчендәге республика, дөньяга чыгу өчен чигебез юк. Мондый омтылыш Татарстанның үз эчендә бәрелешләргә китерергә мөмкин. Федератив дәүләт эчендә дәүләтчелеге сакланган республика булып яшәү – нормаль күренеш, әмма реаль федерализм булырга тиеш. Рәсми хакимиятләребез элек тә шушы карашта торды, хәзер дә шулай.
– Әмма Россиядә коррупция чәчәк атканда, унитаризмга омтылу һаман көчәя барганда ил үзе таркалырга мөмкин.
– Бик мөмкин. Һәрвакыт үсешнең төрел вариантлары бар. Чынлап та, Кыргызстан мөстәкыйль дәүләт буларак һаман аякка баса алмый. Бәлкем баса да алмас. Әнә Африка тулаем колонияләрдән торган кыйтга иде. 1960 елларда, БМО карары нәтиҗәсендә, андагы бөтен илләр мөстәкыйльлек алды. Әмма бөтенесе дә мөстәкыйль дәүләт булып җитә алмады. Әнә Сомали, Эфиопияне генә алыйк. Без исә Россиянең бер өлеше, читтән карап торучылар гына түгел бит. Теләсә кайсы илнең үсешендә төрле вариантлар бар. Әнә Югославия дигән дәүләт бар иде. Бүген андый дәүләт юк. Менә бу да бер вариант. Шуның өчен каршылыклар кискенләшә икән, бу Татарстан өчен дә начар тәмамланачак. Без Россиянең чәчәк атуын телибез. Әмма анда татарлар да, урыслар да, шул исәптән калган милләт вәкилләре дә үзен уңай хис итәргә тиеш. Бездә ресурслар да күп. Әмма Россияне яшәр өчен уңайлы ил дип әйтеп булмый. Хәер, элек тә ил халкы шактый тыйнак яшәгән, муллыкта, байлыкта кинәнеп тора алмаган. Җимерү аша төзеп булмый.
– Әмма соңгы вакытта ил җитәкчеләре авызыннан федератив ил дигән гыйбарә бөтенләй диярлек ишетелми.
– Без дә бу хәлне искәртеп, тәнкыйтьләп торабыз. Ни генә дисәң дә 2007 елны шушы җитәкчелек безнең белән Шартнамәгә кул куйды. Татарстанның статусы Шартнамәдә беркетелгән. Тормыш беркайчан да бер урында гына тормый. Хәрәкәт итәргә, гамәл кылырга кирәк. Бикләнеп яшәп булмый.
– Соңгы вакытта нинди китап укыдыгыз? Гомумән, еш укыйсызмы?
– Укыштыргалыйм. Соңгы китабым Василий Аксеновның “Лендз...” дигән тәмамланмаган романы. Бу китап әдипнең Казанда яшәгән вакытындагы тормышы, яшьлеге турында. Лендоз – американнар ярдәме дигән сүз. Мин ул китапны табып алып укыдым да дусларыма бирдем, хәзер алар да йотлыгып укый. Анда 40–50нче еллардагы Казан сурәтләнә. Әсәрдә хәзер мин яши торган Телеграф тыкрыгы, Черек күл... сурәтләнә. Ни кызганыч, Казан турындагы китаплар бик аз.
– Өегезгә яздырып газета-журнал алдырасызмы?
– Газеталар да алдырам, интернеттан да еш файдаланам. Дөресен генә әйткәндә, күп газеталар ошамый. Әмма мин нигездә информация алыр өчен укыйм.
– Дингә мөнәсәбәтегез ничек?
– Бу интим сорау. Җавабым ошамастыр да. Элекке өлкә комитеты секретаре динле була алмый инде. Мин барча диннәрне дә хөрмәт итәм. Әмма үземне беркайчан да нинди дә булса дин тарафдары дип исәпләгәнем юк. Мин тупас атеист түгел-түгелен. Катлаулы сорау бу. Дөрес, мин бер аллалыкны таныйм. Бу тулы, тәмамланган җавап түгел.
– Татарча укыйсызмы?
– Начар укыйм. Нигездә, сөйләшәм. Контекст буенча аңлап була. Бүләк итеп биргәч Разил Вәлиев, Роберт Миңнуллин шигырьләрен укыштырам. Кайвакыт телебезнең матурлыгын сизәм. Дөрес, кайчагында тыңлаганда, нинди матур сөйли, дип гаҗәпләнеп утырам. Әмма укыганда моны әллә ни тоймыйм. Урысча шигырьләргә дә мөнәсәбәтем шундый. Кечкенә вакытта шигырьләрнең асылына төшенү аеруча кыен иде. Соңрак кайбер клапаннар ачылды. Бу көчле ягым түгел. Мине еш кына җырларның образлылыгы гаҗәпләндерә. Татар, урыс җырларының түгел, инглиз җырларының образлылыгы. Ул җырларның тирән фәлсәфилегенә шаккатам мин. Беренче чиратта миңа джаз җырлары ошый. Джаз ул – чиста американ музыкасы. Дөрес, анда Африка элементлары да бар. Әмма африканлылар үзләре аны аңламый. Джаз – бик күп культураларның синтезы, кушылмасы ул. Аның үзенчәлеге дә шунда. Милли музыка бар, әмма дөнья кабул итә торган классик музыка синтезлау нәтиҗәсендә туа.
Әнә Австралиядә Зөлфия дигән җырчыбыз яши. Татар җырына дөнья музыкасы элементларын керткәнгә, аның музыкасын башка халыклар да аңлый. Ул – сәнгатебездә бик үзенчәлекле күренеш. Хәзер күп кенә халыклар, милли асылын саклап, синтезлауга өстенлек бирә башлады. Джаз да – шундый юнәлеш. Нишләптер, мин кечкенә вакытта ук, беркем өйрәтмәсә дә, джазга гашыйк булдым. Мәктәптә җыр дәресләрендә мәҗбүри өйрәткәннәр миңа ошамый, шуңа күрәме еш кына, дөрес җырламыйсың, дип әйтәләр иде. Хәер, дустым Рафаил Хәкимов та джаз ярата. Шуңа күрәме танышкач, без бер-беребезне бик тиз аңладык. Бәлкем бу кемгәдер ошамыйдыр: әмма шушындый булып чыктык инде. Хәер, татар музыкасын бик яратучы әтием әүвәл зәвыгыма бик гаҗәпләнсә дә, олы яшендә тыңлап карагач, джазның кайбер урыннарын ошатты. Тик барыбер тулаем кабул итә алмады. Чынбарлыкта джазны яратучылар бик аз. Мин сезнең белән ихлас сөйләшәм.
– Иң яраткан афоризмыгыз нинди?
– Аларның бик күбесе цензура кысаларына сыймыйдыр. Шуңа күрә биредә телгә аласым килми. Миңа юморга корылган, сәеррәк афоризмнар ошый. Әнә Черномырдинның канатлы сүзләре шактый күп.
– Чит илдә яшәргә күчеп китүчеләргә ничек карыйсыз?
– ХХ гасырда Советлар Союзы ябык иде. Телисеңме-теләмисеңме туып үскән җиреңдә яшәргә тиешсең. Хәзер иркен күчеп китү мөмкинлеге бар. Бу да – казаныш. Аны кире кагарга ярамый. Әгәр кем дә булса күчеп китәргә уйлый икән, закон моңа комачауламый. Мин андыйларга тыныч карыйм. Бу – аларның ихтыяры. Совет заманында, 70 нче елларга хәтле кеше колхоздан китә алмый, паспорты булмагач, крепостной кебек яши иде. Чит ил кешеләре белән багланышың булса, төрмә куркынычы янады. Бу нормаль хәл түгел бит. Чит мохиттә, башка дәүләттә яшәү җиңел түгелдер анысы. Үз илеңдә барыбер үз өеңдә. Ә менә чит ил өеңә әйләнәме – билгесез. Әмма кешенең сайлау мөмкинлеге булырга тиеш.
– Улыгыз татарча укыймы?
– Юк, аңа татарча уку эләкмәде. Дөрес, оныгым мәктәптә татар теле өйрәнә. Әмма аны да бик яхшы белә дип әйтә алмыйм. Улым үзебезнең Казанда яши, ике метрлы ир-ат, программачы.
– Концерт-спектакльләргә йөрисезме?
– Мин яшь чакта ТЮЗның бер спектаклен дә калдырмый идем. Соңгы елларда Туфан спектакльләренә йөргәләдем. Яшь авторлардан Зөлфәт Хәкимнең “Телсез күке” әсәрен карадым. Соңгы арада вакыт та, мөмкинлек тә җитеп бетми.
– Тормышта үз мөмкинлекләрегезнең, потенциалыгызның ничә процентын тормышка ашыра алдым дип уйлыйсыз?
– 75 процентын, өчтән берен ашырганмындыр дип уйлыйм.
– Сабый чагында кем булырга хыялланган идегез?
– Сугыштан соңгы буын балаларының теләкләре бер-берсенә шактый охшаган. Безнең күбебез хәрби булырга хыялланды. Балигъ булгач, икътисадчы булырга хыялланган идем, шуңа ирештем. Миңа әтиемнең тормышы зур йогынты ясады. Дәүләт эшендә эшләгәч, җаваплы эшнең кешене үзгәртүен күрми мөмкин түгел. Эш кешенең калган бөтен теләкләрен, омтылышларын үзенә буйсындыра. Әтиемә тәүлекнең теләсә кайсы сәгатендә шалтыратырга мөмкиннәр иде. Бу җаваплылык бөтен гаилә тормышына тәэсир итте. Эш кеше шәхесен “йота”, биләп ала икән. Моны сизмисең дә. Хатыным кайчагында миңа, син эшеңә өйләнгәнсең, дип әйтә. Хәер, эшенә тулаем бирелгәннәрнең бөтенесенә дә хас нәрсәдер инде бу.
РӘШИТ МИНҺАҖ
Фикер өстәгез:
Кирегә
|
| Депутат мөнбәре |
|
|
| Сылтамалар |
|
|
| Вакыйгалар календаре |
| | дүш | сиш | чәр | пәнҗ | җом | шим | якш |
01 |
02 |
03 |
04 |
05 |
06 |
07 |
|
08 |
09 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
|
15 |
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
|
22 |
23 |
24 |
25 |
26 |
27 |
28 |
|
29 |
30 |
01 |
02 |
03 |
04 |
05 |
|
|
| Сайттагы яңалык |
| 24 октябрь 2019 |
|
| 24 октябрь 2019 |
|
| 24 октябрь 2019 |
|
| 24 октябрь 2019 |
|
| 24 октябрь 2019 |
|
|
| Яңалыкларга язылу |
|
|
| Сайтта сораштыру |
|
|
| Сылтамалар |
|
|
|
