төп бит | сайтның картасы | rss           рус | тат

Бүген 19 март 2024
Татарстан Республикасы Дәүләт Советы биш елга сайлана.

Татарстан Республикасы Конституциясенең 68 статьясы
Матбугат хезмәте
Ян-яктагы барлык юллар тутырылырга тиеш
Медиа-материаллар
Вакыйгалар фотогалереясе
10 апрель 2010
Татарстан Республикасы Дәүләт Советы бинасының фотографияләре
Барлык вакыйгалар
Депутатлар корпусы
Сотрудничество

Докладлар, чыгышлар, матбугаттагы басмалар



Яңасына кереп барышлый. Узган бишьеллыкка нәтиҗә

29 май 2019

“Ватаным Татарстан”,/№ 76, 29.05.2019/

(28кб)

Бишенче чакырылыш Дәүләт Советының ике утырыш уздырасы калды. Депутатлар узган бишьеллыкка нәтиҗә ясап, яңасына аяк басарга әзерләнәләр. Шул уңайдан без дә парламентның бишьеллыкта кылган гамәлләрен искә төшерергә булдык. Бүгенге әңгәмәдә­шебез – Мәгариф, фән, мәдәният һәм милли мәсьә­ләләр комитеты рәисе Разил Исмәгыйль улы Вәлиев.

– Соңгы чакырылыштан соң биш ел узып китте. Безнең бу әңгәмәне эшләгән эшләргә нәтиҗә ясау дип тә әйтергә була, – дип башлады ул сүзен. – Мин бит Түбән Каманың Актүбә бермандатлы сайлау округыннан, үземнең туган ягымнан депутат булып сайландым. Туган ягыңның депутаты булу – шактый катлаулы нәрсә. Әнкәй: “Улым, нигә депутатлыкка башка районнан бармыйсың? Вәгъдә итеп тә, эшли алмасаң, якташларың күзеңне ачырмаячаклар бит. Сине монда бөтенесе белә, без дә кешеләр белән аралашабыз”, – диде. “Юк, әнкәй, мин монда тудым, монда үс­тем, тәрбия алдым, укыдым, шуңа күрә районым – туган ягым алдындагы бурычымны түлисем, аңа ярдәм итәсем килә”, – дигәч, ул башка каршы килмәде. Үз районыңда депутат булу бер яктан – катлаулырак, ә икенче яктан ул эшләү теләген, җаваплы­лык­ны арттыра.

 
– Сез эшне депутат булып сайлангач түгел, ә сайлау кам­паниясе вакытында ук башлау мөһим дияргә яратасыз. Авылларда һәм шә­һәрдә 60тан артык очрашу уздырып, сайлаучылар­ның теләк­лә­рен, гозерлә­рен язып алгансыз. Нәти­җә­дә 300 пункттан торган озын исемлек барлыкка кил­гән. Исемлек – бер нәр­сә, әле бит вәгъдә – иман ди­гән сүз дә бар.

 
– Депутат эше ике төп өлештән тора. Беренчесе – халык өчен кирәкле законнар, карар проектлары, дәү­ләт программалары әзерләү һәм аларның үтәлешен контроль­дә тоту. Икенчесе – сайлаучылар белән эшләү. Ай саен Түбән Камада һәм Кама Аланында һәр кайтуымда кимен­дә 15–20 кеше үз го­зерләре белән мөрәҗәгать итә, 50 кешегә җиткән чаклар да булгалады. Шәһәрдән һәм районнан 70 меңләп сайлау­чымның ышанычын аклау минем өчен бик мөһим. Әмма депутат бу­луның бер шарты бар. Депутатны моңа кадәр кылган гамәл­ләренә карап сайлыйлар. Депутат булырга теләгән кеше моңа кадәр нәрсә эшләгән? Кулыннан эш киләме? Соңгы биш елда, мәсәлән, минем ярдәм белән районда ике мәктәп, биш мәдәният йорты, ике балалар бакчасы, өч китапханә ремонтланды, өр-яңа балалар бакчасы һәм Түбән Камада 800 урынга исәпләнгән мәк­тәп салынды. Болар өчен рес­публика җи­тәк­челегенә кат-кат мөрә­җәгать итеп, өстәмә финанс юлларга туры килде.


– Разил әфәнде, “Рос­сиянең күпмилләтле халкы – безнең байлыгыбыз” ди­гән сүзләрне ил җи­тәк­че­ләре авызыннан еш ише­тергә туры килә. Әлбәттә, бу байлыкка татарстанлылар да, аерым алганда, татар да керә. Бу байлыкны ни дәрәҗәдә кадерләп сак­лыйбыз?

 
– Миңа күптән түгел Россия Думасында парламент тыңлауларында катнашырга туры килде. Ул, гади генә әйткәндә, илдән читтә яшәүче ватандашлар белән эшләү мәсьәләләренә багышланган иде. Әмма, ни гаҗәп, сүз, ни­гездә, чит-ят җирләрдә яшәү­че урыс кардәшләргә ярдәм итүгә генә кайтып калды. Ягъни урыс телен саклап калу, үс­терү өчен кайда мәктәпләр ачарга, нинди мәдәни чаралар үткәрергә, мәдәни үзәк­ләр төзергә, чит илләрдә институтлар, кафедралар булдырырга, кыскасы, урыс булып яшәү өчен нинди уңайлы мохит тудырырга ки­рәклеге турында сөйләш­теләр. Мин тыңлап-тыңлап утырдым да: “Фикерләрегез дөрес, сезнең белән килешәм, тик менә “ватандашларга” татар, башкорт, чуаш, мари, якут, гомумән, башка халыклар да керәме?” – дип сорадым. Башта аптырап калдылар, аннан соң: “Билгеле, керә”, – диделәр. “Шулай бул­гач, ни өчен бүген монда бер халык турында гына сөй­лә­шәбез? Әгәр без – күпмил­ләтле дәүләт икән, димәк, барлык халыкларның да мән­фә­гатьләрен кайгыртырга тиешбез”, – дидем.
Ватандашларга ярдәм буенча федераль программа төзегәндә, анда чит илләрдә яшәүче урыс халкы белән бергә башка халыкларга да гуманитар ярдәм күрсәтү тиешлеге турында язып куярга вәгъдә иттеләр.


– Ярый әле сез Туфан абый белән бергә 2002 елда ук Татарстан Консти­ту­ция­сенә читтә яшәүче милләт­тәшләребезгә ярдәм итү турында махсус маддә кертә алдыгыз.

 
– Анысы яхшы булды, әм­ма Россиядәге милләтләр язмышы федераль дәрәҗәдә хәл ителергә тиеш. Илнең ки­ләчәге турында уйлыйлар икән, һәр милләткә бертигез хокуклар бирергә кирәк. Әгәр ата-ана, мәсәлән, бер баласына үги итеп карый икән, мондый гаилә тату яши алмый, кайчан булса да бер таркала.


– Милләт хакына үзебез ниләр эшлибез соң? Яше­рен-батырын түгел, бүгенге парламент хәзер, нигездә, моңа кадәр кабул ителгән законнарны камил­ләш­те­рү, дөресрәге, аларны федераль законнарга тәңгәл­ләштерү белән шөгыль­ләнә.


– Шул ук вакытта үз законнарыбызны, без аларны “базовый” дибез инде, кабул итү­не дә онытмыйбыз.
Төп законнар эшләнеп, күпмедер вакыт узгач, заман таләпләрен искә алып, аларга үзгәрешләр, өстәмәләр кер­тәбез, камилләштерү белән шөгыльләнәбез. Бер генә мисал китерәм. Мәдәният ту­рын­дагы законны 1998 елда ук кабул иткән идек. Анда бер маддә бүгенге көнгә кадәр гамәлгә ашырылып бетмәгән­гә, законга үзгәрешләр кер­тер­гә кирәк булды. Мәдәният өлкәсендә белем алып, авыл җиренә эшкә баручы яшь бел­гечләргә өстәмә түләү, башкача әйткәндә, пособие түләү мәсьәләсе турында безгә бик күп мөрәҗәгатьләр килде. Һәм узган ел мәдәният законына үзгәреш керттек: мәдә­ният өлкәсендә югары белемле яшь белгеч авыл җиренә эшкә барса, аңа 100 мең сум пособие түләнә; урта белеме булса – 50 мең сум. Үзгәрешне кабул иткәч, 2019 елның бюджетына моның өчен 9,8 млн сум өстәмә акча “салып” куйдык. Клубларга, китапханә­ләргә, башка мәдә­ният оешмаларына эшкә кил­гән хез­мәткәрләр, яшь бел­геч­ләр хә­зер өстәмә түләү алачак. Килә­чәктә бу сумманы арттырырга уйлыйбыз. Бү­генге көндә бу чараның нә­тиҗәсе дә күренә башлады, эшкә авылга китәр­гә те­ләү­челәр саны арта.
Безнең комитет кына да милли мәгариф, тел, милли мәсьәләләр, тарихи мираска кагылышлы 20дән артык закон кабул итте, аларга күпләп үзгәрешләр кертелде, шул законнар кысасында күпме карарлар кабул ителде, дәүләт программалары эшләнде. Без кабул иткән законнар Рос­сиядә өлге санала. Кайбер тө­бәк җитәкчеләре әйтүенчә, алар теге яки бу мәсьәлә буенча безнең закон кабул иткән­не көтәләр, аннан соң гына үзләрендә кабул итәләр. Бү­тән субъектлардан аермалы буларак, без әлегә Россиядә үрнәге булмаган законнар да эшләдек. Мәсәлән, өч ел элек театр һәм театрлар эшчәнле­ге турында кабул ителгән закон шундыйлардан.

– Ул законның милләт язмышы өчен әһәмияте ни дәрәҗәдә?

 
– Бездә унбиш дәүләт, өч муниципаль, йөзләгән халык театрлары бар. Алар закон нигезендә эшләргә, үзлә­ре­нең хокукларын һәм бурычларын белергә тиеш. Рос­сия­дә бүгенге көнгә кадәр андый закон юк, һаман да сөйләшү-бә­хәсләшүдән уза алмыйлар. За­конның әһәмиятенә кил­гәндә, театрлар эшчәнлеге яхшырсын, камилләшсен өчен анда хөкүмәтнең, парламент­ның ни­ләр эшләргә тиешлеге, театрларны финанслау тәр­тибе, хәтта аттестация үткәрү кирәк­леге турында да язылган. Закон булгач, ул – мәҗ­бүрият, димәк, театрлар дәү­ләт кайгыртуында була дигән сүз. Теа­трларның милләт язмышында нинди урын тотуы исә барыбызга да билгеле инде.


– Матди булмаган мә­дәни мирасны саклау турындагы законның да мил­ләтне саклап калуда әһә­мия­те бик зур икәне бә­хәссез.


– Әлегә федераль дәрә­җәдә андый закон юк. Без аны Мәдәният министрлыгы бе­лән бергә биш ел эшләдек. Әһәмияте шунда: бу закон нигезендә иң элек матди булмаган мирас, ягъни халык иҗа­ты, йола-бәйрәмнәребез, милли уен кораллары һәм башкалар хөкүмәт реестрына кертелә. Реестрга кертелде икән, ул – дәүләт яклавына алына дигән сүз, һәм аларны саклау һәм яклау өчен аяк терәп бюджеттан акча сорарга була. Матди булмаган мә­дәни мирас төрләрен оешмалар да, аерым кешеләр дә реестрга кертергә тәкъдим итә ала һәм тәкъдимнәр экспертлар составында карала, аннан соң хөкүмәт карары белән раслана.


– Разил әфәнде, бездә әйбәт законнар бик күп кабул ителә, әмма алар еш кына тулысынча тормышка ашырылмый. Кем гаеп­ле моңа?


– Бөтенебез дә – Дәүләт Советы да, хөкүмәт тә, контрольлек итүче органнар да. Бу – бер бездә генә түгел, ил күләмендәге проблема. Мин контрольлек итү җитми дип уйлыйм.


– 1992 елда телләр турында уникаль закон кабул ителеп, анда үз эшчән­ле­ген­дә ике дәүләт телен дә файдаланган һөнәр иялә­ренә өстәмә түләү каралган иде. Бу закон инде 27 ел гамәлгә керә алмый.


– Чөнки хөкүмәт ике телле һөнәр ияләре исемлеге төзи алмады. Бу хакта хөкүмәткә дистәләгән мөрәҗәгатьләр яздык, әмма Дәүләт Советына бернинди исемлек тә кер­мә­де. Шулай тарта-суза торгач, бу законга прокуратура каршы килде, кайбер һөнәр ия­лә­ренә татарча белү таләбе куюны “кеше хокукларын бозу” дип бәяләде.


Миңа бер сайлаучыны эш­­­кә урнаштыру буенча ТАНЕКОга мөрәҗәгать итәр­гә туры килгән иде. Әмма, анда инглиз телен белү кирәк, диде­ләр. Нигә ТАНЕКОда “ке­ше хокукларын бозарга” ярый, ә башка җирдә юк, ә?

– Миннән сорыйсызмы?


– Юк, аптырап әйтү.


– Милли республикаларда эшкә алганда дәүләт телен белүнең мәҗбү­ри­леге турында закон кабул итеп буламы, әллә бу буш хыял гынамы?


– Бөтен нәрсә мөмкин, тик бездә түгел, чөнки Россия законнары моңа мөмкинлек бирми. Милли сәясәт шундый юлдан бара...


– Кайсы юлдан?


– Каршы юлдан. Без – дәү­ләт эчендәге дәүләт, мәгъ­лүм җырдагы шикелле, “...урман эчләрендә урман, керсәм чыгалмам инде...” дип көй­лисе генә кала. Бүген үзе­без­нең мөс­­тәкыйль милли сәясәт алып барырга хакыбыз юк. Татар теле дә дәүләт теле дәрә­җәсенә җитә алмады. Ни өчен? Җавабын беләм: телең дәүләт теле булсын өчен иң әүвәл дәүләтле булу кирәк.

Мине борчыган бик зур нәрсә – бердәм дәүләт имти­ханнарының урыс телендә генә булуы. Безнең фикеребезчә, бу Россия Конституциясенә каршы килә. Анда, һәр гражданин туган телендә белем алыр­га хокуклы, дип язылган. Ә имтиханны тапшыру белем алуга кермиме? Россия Дәү­ләт Думасындагы депутатларга, Россия Мәгърифәт министрлыгына бу мәсьәләдә хаклы булмауларын исбатлап, кат-кат мөрәҗәгать итсәк тә, әлегә проблема чишелми. Туган телне өйрәнү бары тик ата-аналар теләге белән генә хәл ителә, дигән закон да безне канәгатьләндерми. Әмма дәү­ләт теле дә бар бит әле. Анысын инде һич кенә дә ата-аналар сайларга тиеш түгел, аны дәүләт кенә сайлый ала.


– Сезнең депутат эш­чәнлегегез гел каршылык­лар, көрәш аша бара. Узып баручы бишьеллык та башкаларыннан әл­лә ни аерылмый.


– Гомер буе шулай көрә­шеп яшәргә язган, күрәсең. Моннан дүрт ел чамасы элек Россия Дәүләт Думасы барлык фәннәрне бары тик урысча гына укыту турында концепция проектын әзерләгән иде, аның җитәкчесе Сергей Нарышкин иде. Проектны без­гә дә җибәрделәр. Комитетта тикшердек без аны, Дәү­ләт Советы утырышының көн тәртибенә куйдык. Хә­тер­ли­сеңдер, мин утырышта чыгыш ясадым һәм парламен­тыбыз Россия Думасына мө­рә­­җә­гать кабул итте. Аны бөтен субъ­ектларның парламентларына җибәрдек һәм милләт язмышы өчен гаять куркыныч булган бу про­ектның Думада каралуын 
туктатып кала алдык.

Ул кабул ителгән булса, милли мәгариф турында авыз да ача алмас идек, чөнки проектта, Россиядә дүрт меңнән артык милли мәктәп булуы илнең иминлегенә куркыныч яный, дип язылган иде.


– Сез комитет эш­чән­легеннән канәгатьме? – ди­сәм, уңайсыз хәлгә куймам микән?


– Минем үземнән кайчан канәгать булганым бар, йә, әйт! Шуңа гына шатланам, мин битараф кеше түгел. Ходай безгә көрәшеп яшәргә язган, күрәсең. Аннан соң “беттек” дип җебеп төшәргә дә яратмыйм. Дөнья болай гына бармас әле, дим. Рос­сиянең проблемалары бүген хәттин ашкан. Вәзгыять катлауланса, ил җитәкчелеге, гадәттә, мил­ләтләргә игътибарын арттыра. Ә бүген күпмилләтле дәүләт бер генә халыкка таянырга ниятли, әмма бер аякта озак басып торып булмый ул.


Фикер өстәгез:

Исемегез:
Сезнен фикер:
Код языгыз:



Кирегә


Депутат мөнбәре
ҺАДИЕВ Таһир Галимҗан улы
ҺАДИЕВ Таһир Галимҗан улы
Экология, табигатьтән файдалану, агросәнәгать һәм азык-төлек сәясәте комитетының бишенче чакырылыш ТР Дәүләт Советында эшчәнлеге
"Татарстан" радиосының "Депутат каналы" 21 май, 2019 ел
Сылтамалар
Вакыйгалар календаре
дүшсишчәрпәнҗҗомшимякш
26
27
28
29
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Сайттагы яңалык
24 октябрь 2019
24 октябрь 2019
24 октябрь 2019
24 октябрь 2019
24 октябрь 2019
Яңалыкларга язылу
Сайтта сораштыру
Сезнеңчә яңа сайтта нәрсә җитешми?
интерактивлык, кире элемтә
рәсми документлар
фото һәм видео материаллар
җавап бирергә кыенсынам
Сылтамалар
Портал муниципальных образований Республики Татарстан
 Татарстан Республикасы Дәүләт Советының рәсми сайты, 2008 - 2016 еллар.
Сайтның администраторы
Материаллардан файдаланганда чыганакка сылтама ясау мәҗбүри.